O potrzebie przyjęcia do szpitala psychiatrycznego osoby bez jej zgody orzeka sąd opiekuńczy miejsca zamieszkania tej osoby na wniosek jej małżonka, krewnych w linii prostej, rodzeństwa, jej przedstawiciela ustawowego lub osoby sprawującej nad nią faktyczną opiekę.
W sprawie rozpoznanej przez Sąd Najwyższy w postanowieniu z 30 listopada 2023 r. (III CZ 224/23) rodzina złożyła wniosek o umieszczenie pacjentki (radczyni prawnej z zawodu) w szpitalu psychiatrycznym bez jej zgody. Sąd Rejonowy w Kielcach oddalił wniosek rodziny o umieszczenie pacjentki w szpitalu bez jej zgody, tj. w tzw. trybie wnioskowym, określonym w art. 29 ust. 1 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego. Zgodnie z tym przepisem do szpitala psychiatrycznego może być również przyjęta, bez zgody, osoba chora psychicznie:
- której dotychczasowe zachowanie wskazuje na to, że nieprzyjęcie do szpitala spowoduje znaczne pogorszenie stanu jej zdrowia psychicznego;
- która jest niezdolna do samodzielnego zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, a można przewidywać, że leczenie w szpitalu psychiatrycznym przyniesie poprawę jej stanu zdrowia.
Stan faktyczny sprawy
Sąd Okręgowy w Kielcach oddalił apelację uczestniczki (radczyni prawnej) od postanowienia Sądu Rejonowego w Kielcach. Radczyni prawna wystąpiła o ustanowienie pełnomocnika z urzędu do sporządzenia skargi kasacyjnej od tego orzeczenia. Wniosek został oddalony postanowieniem. Zażalenie uczestniczki na to postanowienie także zostało oddalone.
Uczestniczka sama złożyła skargę kasacyjną od postanowienia z 26 kwietnia 2022 r., przedstawiając przy tym zaświadczenie, z którego wynikało, że od 3 czerwca 2013 r. posiada ona uprawnienia radcy prawnego.
Postanowieniem z 1 marca 2023 r. Sąd Okręgowy w Kielcach odrzucił skargę kasacyjną, wskazując, że została ona wniesiona po terminie. Uczestniczka posiadała bowiem zdolność postulacyjną przed SN (art. 871 § 2 kpc). W jej przypadku nie znajdował zastosowania art. 124 § 4 kpc.
Zdaniem sądu zgłoszenie wniosku o ustanowienie pełnomocnika z urzędu i złożenie zażalenia na postanowienie oddalające ten wniosek nie wstrzymały biegu terminu do wniesienia skargi kasacyjnej. Termin ten upłynął 3 sierpnia 2022 r., wobec czego skarga wniesiona 20 lutego 2023 r. podlegała odrzuceniu jako spóźniona.
Uczestniczka wniosła zażalenie na postanowienie sądu II instancji. Zarzuciła sądowi błędne przyjęcie, że w przypadku, gdy wniosek o ustanowienie pełnomocnika z urzędu składa osoba, o której mowa w art. 871 § 2 kpc, nie ma zastosowania art. 124 § 4 kpc. Konsekwencją błędnego stanowiska sądu okręgowego było wadliwe przyjęcie, że skarga kasacyjna została wniesiona po terminie.
Stanowisko SN
Sąd Najwyższy uwzględnił zażalenie. Uznał, że uczestniczka zachowała termin na wniesienie skargi kasacyjnej. Pierwotny, dwumiesięczny termin na dokonanie tej czynności ubiegałby 3 sierpnia 2022 r. Skoro jednak uczestniczka już wcześniej, bo 2 sierpnia 2022 r., wniosła o ustanowienie pełnomocnika z urzędu, to termin ten rozpoczynałby bieg na nowo:
- najpierw od dnia doręczenia jej postanowienia w kwestii oddalenia wniosku (art. 124 § 4 kpc);
- następnie po wniesieniu przez nią zażalenia na to postanowienie – od dnia doręczenia uczestniczce postanowienia oddalającego zażalenie, czyli od 19 grudnia 2022 r.
Tak określony termin na wniesienie skargi kończyłby bieg 20 lutego 2023 r., czyli w dniu, w którym uczestniczka samodzielnie wniosła skargę kasacyjną, legitymując się uprawnieniami radcy prawnego. Ostatecznie zastosowanie art. 124 § 4 kpc oznacza, że skarga kasacyjna została wniesiona w terminie, a jej odrzucenie było niezasadne.
Zdaniem SN orzeczenie sądu okręgowego jest sprzeczne z kpc. W art. 124 § 4 kpc bieg terminu na wniesienie środka zaskarżenia został powiązany z faktem doręczenia stronie postanowienia w razie oddalenia wniosku o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego, zgłoszonego w przypadkach.
W obu tych sytuacjach, wymagających profesjonalnego zastępstwa, termin do wniesienia środka zaskarżenia (zażalenia, skargi kasacyjnej) biegnie od dnia doręczenia pełnomocnikowi orzeczenia z uzasadnieniem. Jeśli do wniesienia środka zaskarżenia konieczne jest zastępstwo stron przez adwokata lub radcę prawnego, wystąpienie z wnioskiem o ustanowienie pełnomocnika z urzędu prowadzi – zarówno w razie uwzględnienia, jak i oddalenia wniosku – do rozpoczęcia na nowo biegu terminu do wniesienia danego środka zaskarżenia.
Ustawodawca w art. 124 § 2 i 3 kpc jako czynnik rozstrzygający wskazał kwestię tego, czy środek zaskarżenia został wniesiony przez adwokata lub radcę prawnego, a nie to, czy strona (uczestnik) ma cechy pozwalające na samodzielne wniesienie skargi kasacyjnej lub zażalenia. Zgodnie z art. 124 § 4 kpc skutek rozpoczęcia biegu terminu na wniesienie środka zaskarżenia następuje każdorazowo w przypadku oddalenia wniosku o ustanowienie pełnomocnika z urzędu do sporządzenia skargi kasacyjnej lub zażalenia na postanowienie w tej kwestii.
Profesjonalni prawnicy
Osoby wymienione w art. 871 § 2 kpc nie mają potrzeby korzystania z pomocy prawnej świadczonej z urzędu. Od strony formalnej spełniają przesłanki przysługiwania im zdolności postulacyjnej w postępowaniach toczących się przed SN, a od strony materialnej – dysponują wiedzą potrzebną do przygotowania środków zaskarżenia.
Zainicjowanie przez osoby wymienione w art. 871 § 2 kpc postępowania w kwestii ustanowienia pełnomocnika z urzędu nie powinno zatem uzasadniać wstrzymania biegu do wniesienia skargi kasacyjnej. Ponowne otwarcie biegu terminu do sporządzenia skargi kasacyjnej (zażalenia), po nieudanej próbie ubiegania się o pomoc prawną z urzędu, służy temu, by nie doprowadzić do pozbawienia możliwości wniesienia środka zaskarżenia osoby, której oddalono wniosek (zażalenie) o ustanowienie pełnomocnika. Osoba taka, jako niemająca zdolności postulacyjnej, dopiero po rozpoznaniu wspomnianego wniosku może ewentualnie poszukiwać pomocy prawnej świadczonej przez pełnomocnika z wyboru, co sprawia, że konieczne jest ponowne otwarcie terminu na wniesienie skargi kasacyjnej.
W innej sytuacji są profesjonalni prawnicy wymienieni w art. 871 § 2 kpc. Ze względu na swój wiek, stan zdrowia lub inne okoliczności mogą nie być w stanie samodzielnie działać w postępowaniu sądowym. Przyjęcie, że osoba, która ma możliwość samodzielnego wniesienia skargi kasacyjnej, realnie nie może skorzystać z art. 124 § 4 kpc, prowadziłoby w istocie do ograniczenia, a w efekcie nierzadko do uniemożliwienia zawodowym prawnikom korzystania z pomocy prawnej z urzędu w postępowaniach przed SN.
Zdaniem SN zaakceptowanie interpretacji sądu okręgowego wiązałoby się z akceptacją ryzyka, że prawomocne oddalenie wniosku realnie, z przyczyn temporalnych, zamknie drogę do wniesienia skargi kasacyjnej lub zażalenia do SN. Rozpoznanie wniosku o pomoc prawną może następować już po upływie pierwotnego terminu na wniesienie zażalenia, w tym skargi kasacyjnej. W praktyce wątpliwe jest, aby w terminie krótszym niż 2 miesiące rozpoznano wniosek o przyznanie pełnomocnika z urzędu i zażalenie na postanowienie oddalające taki wniosek. W omawianej sprawie zajęło to około 4 miesięcy.
Uznanie zatem, że w przypadku osób wymienionych w art. 871 § 2 kpc oddalenie wniosku o ustanowienie pełnomocnika z urzędu i zażalenia na postanowienie w tej kwestii nie otwiera na nowo terminu do wniesienia środków zaskarżenia, wymuszałoby na tych osobach:
- samodzielne wnoszenie środków zaskarżenia do SN;
- korzystanie z pomocy prawnej na zasadach rynkowych;
- godzenie się z ryzykiem, że skutkiem nieprzyznania pomocy prawnej z urzędu może być realnie utrata możliwości wniesienia środka zaskarżenia z uwagi na upływ terminu właściwego dla dokonania tej czynności.
Sam fakt, że dane osoby posiadają zdolność postulacyjną w postępowaniu SN, nie oznacza, że nie mogą one potrzebować pomocy prawnej. Tym samym nieuzasadnione byłoby traktowanie takich osób w sposób mniej uprzywilejowany od reszty społeczeństwa wyłącznie ze względu na formalnie posiadane przez nie kompetencje. Pogląd o stosowaniu art. 124 § 4 kpc tylko do niektórych kategorii stron (uczestników) nie wynika z brzmienia przepisu.
Autor
Aneta Mościcka
Autorka jest z wykształcenia prawnikiem, z zawodu dziennikarką. Pisze artykuły prawnicze z zakresu: prawa gospodarczego, pracy, BHP, zamówień publicznych, cywilnego i nieruchomości.
